تَفْسیرِ نُعْمانی، رساله‌ای در علوم قرآنی با نگاه شیعی که در قرون اخیر با این نام شهرت یافته است. این رساله در مجموعۀ بحار الانوار به طور کامل درج شده (مجلسی، 1/90- 97)، و بعدها چند بار با همین عنوان یا با عنوان المحکم و المتشابه سیدمرتضى به چاپ رسیده است. برخلاف نام تفسیر که بر این رساله نهاده شده، مباحث مطرح شده در آن بیشتر شامل موضوعات علوم قرآنی، اصول فقه و برخی مباحث کلامی است.
در کتابهای رجالی و فهرستها تا زمان ابن‌شهر‌آشوب
(د 588ق/1192م) اثری از کتاب تفسیر در میان آثار و تألیفات نعمانی (زنده در نیمۀ دوم سدۀ 4ق) به چشم نمی‌خورد و این تنها ابن شهر آشوب است که در بخش مشهوران به کنیه در ذیل نام ابوعبدالله محمد بن ابراهیم از کتابی با عنوان تفسیر القرآن لاهل البیت (ع) یاد می‌کند (ص 168).
در تبیین این امر می‌توان به این موضوع اشاره کرد که نعمانی سالهای پایانی عمر را در شامات گذرانده، و در آنجا درگذشته است (نجاشی، 383) و ابن شهر آشوب که ظاهراً تألیف خود را در حله به پایان رسانیده (نک‍ : ه‍ د، 4/91)، به آثاری از نعمانی که در اواخر حیات در شام تألیف نموده، دسترسی نداشته است. ذکر روایتی به نقل از کتاب تفسیر نوشتۀ نعمانی در رسالۀ مشهور به «تفسیر نعمانی» (ص 3) نیز می‌تواند قرینۀ دیگری بر وجود این کتاب باشد. به‌ویژه نعمانی این روایت را از ابن عقده (د 368ق/979م) نقل نموده که استاد وی بوده است و در کتاب الغیبة نیز از وی بسیار نقل روایت ‌می‌نماید (برای نمونه، نک‍ : ص 27، 34، 35، جم‍ ‌). به هر روی اگرچه بتوان وجود کتاب تفسیر اثر نعمانی را اثبات کرد، اما رسالۀ موجود با آن تفسیر متفاوت است و تنها یک روایت از آن کتاب در آن نقل شده، و همین امر موجب انتساب همۀ رساله به نعمانی گشته است.
رساله با مقدمه‌ای در فضیلت و جایگاه قرآن کریم و ضرورت رجوع به اهل بیت (ع) برای فهم و تفسیر صحیح آیات الاهی آغاز می‌شود. پس از این مقدمه، روایتی از امیرالمؤمنین(ع) ذکر می‌گردد که آیات قرآن را به 7 قسم تقسیم می‌نماید و به دنبال این روایت اقسام دیگری می‌آید که تقریباً فهرست مطالب مطرح شده در متن رساله است و به 60 مبحث می‌رسد. از جملۀ این مباحث می‌توان به موضوعاتی چون ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، تحریف، رد برخی نظرات در باب ایمان و کفر و زیادت و نقصان آن، رد بر ثنویان و زندیقان، رد بر یهود و نصارا و رد بر قائلان به رأی و قیاس اشاره کرد. پس از ذکر این فهرست، بیان می‌شود که شیعیان در هنگام فراغت به نزد امیرالمؤمنین(ع) آمده، دربارۀ این موضوعات از ایشان پرسش می‌کردند (ص 6) و این رساله درواقع پاسخهای آن حضرت به این پرسشها ست. در جای جای رساله (مثلاًص 11، 12، 23، جم‍ ‌) نیز به موضوع پرسش و پاسخ اشاره می‌شود. با وجود تلاش مؤلف برای انتساب متن به امیرالمؤمنین(ع) و بازگو نمودن آن از زبان ایشان، وجود مباحث بسیاری در این رساله که به دوره‌های بعدی بازمی‌گردد، این انتساب را با تردید مواجه می‌سازد. از جملۀ این مباحث می‌توان به موضوعاتی همچون زیادت و نقصان ایمان و کفر، نقد اجتهاد و قیاس و نقد آراء معتزله اشاره نمود (مثلاً نک‍ : ص 5، 62، 91، 95، جم‍ ‌).
دربارۀ دوران رواج این رساله باید گفت که تا پیش از سدۀ 11ق گزارشی از آن در دست نیست و نخستین آگاهی ما از این رساله به دورانی بازمی‌گردد که فیض کاشانی (د 1091ق)، (1/252) و بعد حر عاملی (د 1104ق) (وسائل...، 4/216، جم‍ ‌، الفصول...، 1/ 598، جم‍ ، در همۀ موارد به نقل از رسالۀ المحکم و المتشابه) به نقل از آن می‌پردازند و مجلسی (د 1110ق) آن را به طور کامل در بحار الانوار درج می‌نماید. پس از آن فاضل هندی (د 1137ق) (3/77)، یوسف بحرانی (د 1186ق) (6/299، 396، 8/59، جم‍ ‌)، محقق نراقی (د 1245ق) (2/160، 10/84)، صاحب جواهر (د 1266ق) (7/270، 360، 10/262، جم‍ ‌)، نوری (د 1320ق) (1/76، 3/172، 6/515، جم‍ ، همه به نقل از المحکم و المتشابه) و دیگر علمای شیعه از این رساله بهره برده‌اند. مجلسی هنگام نقل این رساله سلسله سندی برای آن ذکر نمی‌کند، بلکه بیان می‌دارد که از طریق وجاده به نسخه‌ای از آن دست یافته است. اجازات نقل شده به این کتاب (مجلسی، 107/115؛ امین، 1/90-91) نیز از تلفیق چند اجازه به دست آمده است و به شکل متصل وجود خارجی ندارد.
این رساله با نام المحکم و المتشابه منسوب به سیدمرتضى (د 436ق) نیز شهرت دارد، اما در میان آثار وی چنین کتابی ثبت نشده، و محتوا و سبک نگارش این رساله نیز با آرا و آثار سیدمرتضى متفاوت است (در این باره، نک‍ : موسوی، 114-116).
موضوع دیگری که دربارۀ تفسیر نعمانی مطرح است،
مشابهت فراوان با مقدمۀ تفسیر علی بن ابراهیم قمی و رساله‌ای از سعد بن عبدالله اشعری است که مجلسی بخشهایی از آن را در اختیار گذاشته است(نک‍ : 89/60-73، نیز 80/47، 81/71، 382، 90/97، جم‍ ‌). پس از مقایسه میان این 3 متن در توضیح شباهت میان آنها می‌توان چنین گفت که مقدمۀ تفسیر قمی و رسالۀ سعد بن عبدالله اشعری دو تحریر از متنی واحد هستند، اما شاکلۀ اصلی رسالۀ تفسیر نعمانی با توجه به مقدمۀ تفسیر قمی سامان یافته، و توضیحات و مثالهای بیشتر از متن تفسیر به آن افزوده شده و با استفاده از منابعی دیگر مباحث دیگری نیز به آن اضافه گردیده است (برای مقایسۀ تفصیلی میان تفسیر نعمانی و دو اثر دیگر، نک‍ : زعفرانی‌زاده، 21- 47).
اگرچه مؤلف این رساله جز تفسیر اثر نعمانی به هیچ یک از منابع خود اشاره نمی‌کند، اما با کاوش در دیگر کتب می‌توان به برخی از این منابع دست یافت. افزون بر تفسیر علی بن ابراهیم قمی که مؤلف احتمالاً به عنوان اصلی‌ترین منبع خود از آن بهره جسته، در مباحث مربوط به ضرورت وجود امام و شرایط و ویژگیهای وی (ص 55، 64- 65، 88- 89) به اندیشه‌ها و آثار هشام بن حکم نظر داشته است (نک‍ : ابن بابویه، کمال‌الدین...، 207-209، علل...، 1/202- 205، معانی...، 133). همچنین بخش عمده‌ای از مطالب این رساله در رد بر قائلان به رأی و قیاس (ص 91- 97) در پاسخ به آراء مطرح شده از سوی شافعی (د204ق/ 819م) در کتاب الرسالة (ص 480، 487- 490) بیان شده است (برای تفصیل این بحث و منابع دیگر، نک‍ : زعفرانی‌زاده، 48- 65).
با توجه به استفادۀ مؤلف این رساله از تفسیر اثر نعمانی که در نیمۀ دوم سدۀ 4ق حیات داشته، کهن‌ترین تاریخی که می‌توان برای زمان تألیف این رساله در نظر گرفت، همان نیمۀ دوم سدۀ 4ق است. دربارۀ مؤلف این رساله نیز باید گفت اگرچه نام وی برای ما آشکار نیست، اما با بررسی ویژگیهای محتوایی رسالـه می‌توان به برخی از خصـوصیات وی پی برد. با توجه به
اینکه مباحث کلامی بسیاری در این رساله مطرح شده است و نگاه متکلمانه در جای جای آن به چشم می‌خورد، می‌توان مؤلف این رساله را یک متکلم دانست. وی اگرچه در نقل روایات از روش محدثان در ذکر اسانید پیروی نمی‌کند، اما در مواردی اندیشه‌های او به حدیث‌گرایان نزدیک می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان به دفاع از نظریۀ تحریف قرآن (ص 26- 28) و روش وی در نقد اصحاب قیاس و اجتهاد (ص 91- 97) اشاره نمود.
دربارۀ نسخ خطی موجود از این رساله نیز باید گفت که دوران کتابت همۀ این نسخه‌ها به دوران تداول رساله یعنی سدۀ 11ق و ادوار بعدی باز می‌گردد (برای فهرستی از این نسخ خطی، نک‍ : حجتی، 1/417- 419).

ابن بابویه، محمد، علل الشرائع، نجف، 1385ق/1996م؛ همو، کمال‌الدین و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1405ق؛ همو، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1361ش؛ ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، 1380ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، به کوشش محمدتقی ایروانی، قم، جامعۀ مدرسین؛ «تفسیر نعمانی»، بحارالانوار (نک‍ : هم‍ ، مجلسی)؛ حجتی، محمدباقر، فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی کتابخانه‌های جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1370ش؛ حر عاملی، محمد، الفصول المهمة، به کوشش محمد قائینی، قم، 1418ق؛ همو، وسائل الشیعة، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی،قم، 1414ق؛ زعفرانی‌‌زاده، سعید، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، نقد بیرونی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران؛ شافعی، محمد، الرسالة، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، 1358ق/1939م؛ صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، 1367ش؛ فاضل‌هندی، محمد، کشف اللئام، قم، 1416ق؛ فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی، به کوشش حسین اعلمی، قم، 1416ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ موسوی، ا. م.، «رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهل بیت(ع)»، کیهان اندیشه، تهران، 1368ش، شم‍ 28؛ نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1416ق؛ نراقی، احمد، مستندالشیعة، مشهد، 1415ق؛ نعمانی، محمد، الغیبة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1397ق؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، 1408ق.